AQSh prezidenti Donald Tramp mamlakat hududida tug‘ilgan bolalarga avtomatik fuqarolik berish tizimini bekor qilishga urinmoqda.
Bu taklif 150 yildan ortiq davom etgan huquqiy amaliyotni o‘zgartirib yuborishi mumkin. Masala bo‘yicha sud jarayonlari davom etar ekan, Oliy sud Tramp ma’muriyatining apellyatsiyasini ko‘rib chiqishga rozi bo‘ldi.
Tug‘ilish orqali fuqarolik nima?
AQShda tug‘ilgan har qanday bola, ota-onasining immigratsion maqomidan qat’i nazar, fuqarolik huquqiga ega bo‘ladi. Bu prinsip 1868-yilda qabul qilingan 14-tuzatishga asoslanadi. Unda “AQShda tug‘ilgan yoki fuqarolikka qabul qilingan barcha shaxslar AQSh fuqarosidir” deb belgilangan.
Sudlar bu qoida hujjatsiz muhojirlar farzandlariga ham tatbiq etilishini ko‘p marotaba tasdiqlagan.
Trampning farmoyishida nima deyilgan?
Trampning ijroiy farmoyishi AQShda hujjatsiz yoki vaqtinchalik vizada bo‘lgan ayollardan tug‘ilgan bolalarga avtomatik fuqarolik berishni to‘xtatishni nazarda tutadi. Farmoyishga ko‘ra:
- hujjatsiz muhojirlarning farzandlari,
- yoki vaqtinchalik vizada bo‘lgan ayollarning AQSh fuqarosi bo‘lmagan otadan tug‘ilgan farzandlari
AQSh yurisdiksiyasiga “to‘liq bo‘ysunmaydi”, shu sababli 14-tuzatish ularga tatbiq etilmaydi, degan da’vo ilgari surilgan.
Farmoyishga ko‘ra, davlat idoralari bunday bolalarga fuqarolikni tasdiqlovchi hujjat berolmaydi.
Farmoyishga qarshi da’volar
Trampning qarori darhol fuqarolik huquqlari tashkilotlari, muhojirlar himoyasi guruhlari va demokratlar boshqaruvidagi shtatlar tomonidan sudga berildi. Ularning fikricha:
- Prezident Konstitutsiya bilan belgilangan fuqarolik huquqini bir tomonlama o‘zgartira olmaydi.
- 14-tuzatishning muhokama qilingan tarixiy ma’nosi — fuqarolikni ota-onaning maqomidan qat’i nazar, AQShda tug‘ilgan bolalarga berish edi.
- AQShda tug‘ilgan bolalar mamlakat qonunlariga bo‘ysunadi va shu sababli “jurisdiktsiya” mezoniga mos keladi.
Quyi sudlar farmoyishni Konstitutsiyaga zid, deb topib, uni to‘liq to‘xtatib qo‘ydi.
Masala qanday qilib Oliy sudga chiqdi?
Uch nafar federal sudya farmoyishni butun mamlakat bo‘yicha to‘xtatuvchi qaror chiqargan. Biroq 2024-yilda Oliy sud quyi sudlar umumiy milliy taqiq qo‘yish vakolatiga ega emas degan qaror chiqargach, ish qayta ko‘rib chiqish uchun pastki sudlarga qaytarilgan.
Keyinchalik ACLU tomonidan Nyu-Gempshirda berilgan guruh da’vosi asosida farmoyishga nisbatan yana qonuniy to‘siq qo‘yildi. Tramp ma’muriyati esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri Oliy sudga apellyatsiya berdi va endi sud ushbu ishni ko‘rib chiqishga rozi bo‘ldi.
Tarixda bunday bahslar bo‘lganmi?
Ha, tug‘ilish orqali fuqarolik bo‘yicha bahslar 19-asrdan beri davom etib keladi. Eng muhim ish — Wong Kim Ark (1898). AQSh Oliy sudi unda shunday xulosa chiqargan:
- AQShda tug‘ilgan bola, hatto uning ota-onasi fuqarolik olmagan bo‘lsa ham, AQSh yurisdiksiyasiga bo‘ysunadi va fuqarolik huquqiga ega.
Bu qaror tug‘ilish orqali fuqarolik bo‘yicha asosiy huquqiy tayanch bo‘lib qolgan.
Keyingi sud qarorlari, jumladan 1983-yilgi Plyler v. Doe ishi ham shu tamoyilni mustahkamlagan.
Kongressda esa Respublika partiyasi vakillari bir necha bor tug‘ilish orqali fuqarolikni cheklovchi qonun loyihalarini taqdim etgan, jumladan 2024-yilda senator Lindsi Grem tomonidan.
Mutaxassislar nima deydi?
Yuridik olimlarning aksariyati tug‘ilish orqali fuqarolikni “aniq belgilangan konstitutsiyaviy huquq” deb hisoblaydi. Ularning fikriga ko‘ra:
- 14-tuzatish va 1898-yilgi Oliy sud qarori farmoyishga mutlaqo zid.
- AQShda tug‘ilgan barcha bolalar — hujjatsiz muhojirlarning farzandlari ham — mamlakat qonunlariga to‘liq bo‘ysunadi, shu bois “jurisdiktsiya” ularga ham tegishli.
Ba’zi konservativ huquqshunoslar esa boshqacha talqin beradi: ular 14-tuzatishdagi “jurisdiktsiya” atamasi siyosiy sadoqatni bildiradi, deb da’vo qiladi. Ularning fikricha, hujjatsiz muhojirlar AQShga siyosiy jihatdan “sodiq emas”, shuning uchun farzandlari avtomatik fuqarolik olmasligi kerak.
Mutaxassislar yana bir xavotirni bildiradi: fuqarolikni tug‘ilish orqali bermaslik tizimi joriy qilinsa, har bir chaqaloq tug‘ilganda ota-onaning fuqaroligi tekshirilishiga to‘g‘ri keladi, bu esa amaliyotda keng ko‘lamli diskriminatsiyaga olib kelishi mumkin.
